Në këtë numër, do të lexoni:

 1. Shkolla e parë shqipe, në Labovë, jo në Korçë, shkruar nga Profesor Fedhon Meksi.

 2. Etimologjia dhe enciklopedia e Labovës, nga Doktor Sofokli Duka

 3. Takim i përzemërt në Vlorë, nga Thanas Haxhi dhe Pavllo Bezhani.

 4. Veprimtari të shoqatës në muajt e Verës.

 5. Marin Meksi, kampion në sportin Body Building

 6. Krenari labovite

 7. Labovitët ndërtojnë kishën e tyre të Papandisë

 8. Iu lumtë këngëtarëve të Labovës!

 9. Lekli, Antigonea e dikurshme?... Shkruar nga Profesor Skënder Muça

11. Më mirë të mos na i kishit dhuruar atë libër! Nj grup anëtarësh të Shoqatës.

12. Kur shejtani fle, ti pse vete e ngre? Këno Toti

13. Mbrojtja e identitetit kombëtar..., nga Odhise Porodini.

14. Dy skica nga Koço Lani.

15. Portrete grash të mrekullueshme.

16.Ditë pleqërie, shkruar nga Apostol Duka

17. Skicë humoristie, nga Niko Gjoni etj

U  mrekulluam në Labovë të Madhe!

Temperatura mbi 35 gradë Celcius. Vapë e madhe! Labovitët të gjithë në punë. Mblidhnin bar për bagëtinë. Fëmijët të gjithë në shkollë. Por, me të mbërritur kryetari i shoqatës, Thanas Meksi, që labovitët e konsiderojnë sidjalin e tyre, u mblodhën tek klubi i Kleos. Erdhën atje Koço veterani, Flori, Stefani, Lili i Priftajve, Janua nga Tërbuqi dhe pak më vonë, nga Gjirokastra ia behu Kristaq Xhavara me Tanën e tij.

-Ky është grupi,- tha Kleua, si gjithmonë i vëmëndshëm dhe dinamik.

Koço Lani kishte sjellë me vete  këngët e vjetra labovite. Thanasi i shtoi vetëm tekstin e këngës së poetit Arben Duka, “Vangjeli me Kostandinë”.Grupi i xhirimit, i ardhur nga Elbasani, i mrekulloi labovitët. Teknikët e grupit, Ardiani dhe Shkëlqimi dhe pjesëtarët e tjerë të ansamblit “Elba-Folk” të Elbasanit, të drejtuar  edhe ata nga Thanas Meksi, erdhën me shumë kënaqësi në Labovë.  E ku nuk kanë shkuar ata  nëpër botë, në Gjermani, Hollandë, Austri, Itali, Kosovë, Maqedoni, Greqi e më së fundi  edhe në Rusi, ku merituan  edhe “Çelsin e Artë”, në Festivalin Botëror të Folkut! Atje gjetën gatishmëri dhe mobilizim të labovitëve, për të inçizuar dhe filmuar këngën e bukur labovite, investim ky shumë i madh, që i shtohet fondit të artë labovit, pasionit dhe mençurisë. Thesar, që iu lihet brezave pasardhës...

E kush mund ta bënte mëmirë se ata këtë punë?Ata që punojnë dhe jetojnë në Labovë, këndojnë dhe vjershërojnë shumë bukur për Labovën e dashur. Kënga iu del nga shpirti!...

-E përse duhet të vinin të tjerë, të këndonin këngën tonë?- thotë Kleo Pesha, organizatori i grupit.

-Pse pak jemi ne që duhet të vini nga ana e anës, për të na mbajtur iso?!- vazhon Fori Stathi.

Diskutime të tilla u bënë shumë në Labovë,  ndërkohë që  në Tiranë, ishte menduar që për të interpretuar këngën labovite të merreshin edhe këngëtarë nga grupi i Bënçs, Vlora apo Zagoria. Në Tiranë ka dhjetë vjet që bisedohet për këtë gjë. Padrejtësisht shkroi edhe gazeta “Odria”, duke shpallur në letër ansamblin  polifonik “Labova”. Thanas Meksi e pranon këtë lapsus, pasi ishin nëvleftësuar padrejtësisht këngëtarët e fshatit, të cilët ruajnë autoktoninë.

-Dëgjova një të kënduar ndryshe! Duhet ky i kënduar ndryshe, se iso mbajnë të gjithë - thotë kryetari ynë, i cili është i njohur për suksesin në ngritjen e ansambleve “Isuf Myzyri” dhe “Elba  -Folk” në Elbasan.

Përgëzime të veçanta për këtë grup, i takojnë organizatorit, Thanas Meksi. Gjatë qëndrimit të përbashkët me të në Labovë, megjithse i ka kaluar të shtatëdhjetat, shikoja se ai “fluturonte” si një shqiponjë, sa në Labovën e Vogël, tek gërmadhat e shtëpisë së tij, tek Ilo e Foto Xhavara, sa në shkollën e fshatit, në Tërbuq tek Dhimo Hila, pastaj prapë në Labovë tek kisha e re e kudo gjetkë.

Kasetat e grupit polifonik të Labovës, tani ndodhen në shitje. Kënga labovite gjëmon:

“Labova një rrëzë mali,

Shokë çdo na marrë malli...”

                                LABOVË 1860 - SHKOLLA E PARË SHQIPE

                        Vendimi për të lejuar mësimin e shqipes në shkollën e Labovës, u bë i

            njohur nëpërmjet një letre të shkruar nga vetë V. Zhapa, që u botua

            në numrin e fundit të gazetës “Pellazgos” (01.03.1861). Vangjel

            Zhapa bënte të ditur se, “në shkollën e Labovës nuk mësohet vetëm

            greqisht, por edhe shqip, si mjet ndihmës për mësimin e gjuhës

            greqishte.” Botimi në gazetën “Pellazgos” i letrës së Vangjel Zhapës

            duket se kërkonte të siguronte grekët se vetëm për shkollën e

            Labovës do të bëhej përjashtim dhe, njëkohësisht, të paralajmëronte

            shqiptarët e tjerë, të cilët sigurisht do të pretendonin trajtim të

            njëjtë edhe për shkollat e qyteteve ose fshatrave të tyre, se Labova

            do të ishte rast unik.

                        Në të vërtetë, përdorimi i gjuhës shqipe për të ndihmuar mësimin e

            greqishtes ishte vetëm një pretekst i pastudiuar mirë dhe i zgjedhur

            me nxitim, mbasi gjuha shqipe, që gjoja do të ndihmonte mësimin e

            greqishtes në shkollën e Labovës, të njëjtën ndihmë do ta jepte edhe

            në shkollat e tjera, të cilat Vangjel Zhapa i kishte përjashtuar.

            Sipas Vangjel Meksit, (1903-1983), ishin labovitët që e detyruan V.

            Zhapën të bënte një lëshim për shkollën e tyre. Ata, pasi dështuan

            fillimisht në tratativat me bashkëfshatarin milioner, udhëzuan

            fëmijët e tyre të silleshin sikur nuk i kuptonin mësimet në gjuhën

            greke dhe, për më tepër, ata nuk përgjigjeshin fare kur mësuesit i

            pyesnin në gjuhën e huaj, duke bllokuar në këtë mënyrë zhvillimin

            normal të mësimeve.

                          Vangjel Zhapa e kuptoi fare mirë se, pas fëmijëve, ishin prindërit e

            tyre, po u detyrua të pranonte shqipen në shkollën e Labovës pa

            gjetur zgjidhje tjetër që mund të shuante situatën qesharake, që

            ishte krijuar në fshat. Veçse duhet theksuar se Vangjel Zhapa pati

            kurajën të pranonte humbjen dhe t’i bindej pjesës dërrmuese të

            labovitëve dhe, për më tepër, e bëri të ditur botërisht se në shkollën

            e Labovës po mësohej shqipja. Në librin e Vangjel Meksit “Labova në

            shekuj” (Tiranë, 1971), përshkruhet si më poshtë shkolla e Labovës:

            “Shkolla e Labovës, përbëhej nga: foshnjore, fillore, qytetëse me

            tri klasa dhe dy klasa gjimnazi. Numri i nxënësve shtohej

            vazhdimisht, duke arritur në vitin shkollor 1875-1876 në: 108 nxënës

            në klasat foshnjore dhe fillore, 31 në tre klasat qytetëse dhe 4 në

            dy klasat e gjimnazit. Në vitin 1878, në Labovë u hap shkolla për

            vajza me dy mësuese. Në fillim ishin 80 vajza, por më vonë ato u

            shtuan. Nxënëset vinin nga fshatrat përreth, por edhe nga

            Gjirokastra, Tepelena, Dropulli etj. Godinat e shkollës ishin nga më

            të mirat për atë kohë dhe të pajisura me orendi shkollore dhe

            bibliotekë. Labovitët e moshuar kujtojnë klasën në katin e parë të

            shkollës, ku ishin vendosur mjetet e avlëmendit, që shërbenin për t’u

            mësuar në praktikë endjen nxënëseve të shkollës.

                        Përfundimi i vitit shkollor bëhej me ceremoni të veçantë. Me këtë

            Rast, ekspozoheshin edhe punime të dorës, si dhe prodhimet e

            avlëmendit. Në vitin 1892 shkolla u mbyll, pas 32 vjet veprimtarie,

            me pretekstin se qeveria rumune ndaloi dërgimin e parave nga pasuria

            e Zhapës.

                  Dokumentet që plotësojnë “zbrazëtitë” 

                          Në mesin e shekullit të XIX, propaganda për futjen e gjuhës greke në

            shkolla, që zhvillohej sipas platformës së Patriarkanës së Stambollit,

            nën drejtimin e qeverisë greke dhe me mbështetjen financiare edhe të

            “panhelenistëve” të kamur shqiptarë, bëri të mundur që në Shqipërinë

            e Jugut të çeleshin dhe funksiononin 163 shkolla në gjuhën greke

            (“Historia e Shqipërisë” Tiranë, 1962, f.105). Duke u nisur edhe nga

            këto të dhëna, historiografia shqiptare e konsideron këtë periudhë

            dhe pikërisht vitet nga 1845 deri 1865, jo më pak, por një

            “zbrazëtirë” për sa i përket veprimtarisë patriotike të shqiptarëve.

            Veçse, tashmë janë gjetur burime të mjaftueshme historike që

            mundësojnë paraqitjen e plotë dhe me të gjitha dimensionet të

            përpjekjeve të intelektualëve të rinj shqiptarë të ricikluar në

            folkloristë: Apostol Meksi dhe Konstandin Kristoforidhi, që

            fillimisht i mësuan shqip albanologut dhe mikut të madh të

            shqiptarëve Johan Georg von Hahn dhe më pas e furnizuan me

            materialet e duhura folklorike, nëpërmjet të cilave vërtetohej

            identiteti i popullit tonë si një popull më vete, me rrugë historike

            të veçantë (“Albanesische Studien”, 1854, f.200-220). Po në këtë

            periudhë, janë labovitët, duke përfshirë dhe fëmijët, që bënë të

            mundur të mësohej gjuha shqipe në shkollën e tyre si në asnjë nga

            163 shkollat e jugut të Shqipërisë. Këto burime historike të

            identifikuara kohët e fundit, na lejojnë që t’i japim formë dhe ta

            mbushim plotësisht me përmbajtje “zbrazëtirën” 20-vjeçare.

            Populli shqiptar asnjëherë nuk i ka reshtur përpjekjet e tij për

            gjuhën amtare, identitetin kombëtar dhe liri. Dokumentet ekzistojnë,

            ato duhen zbuluar.

            Shkolla shqipe dhe intrigat të konsullatës greke

                        Pas mbylljes së shkollës ku mësohej shqip, u hap shkolla fillore

            greke. Mësuesit e kësaj shkolle, labovitët Nane Panajot Meksi dhe

            Vasil Konomi, sipas porosive të veprimtarëve të Rilindjes, filluan

            të japin mësime private në gjuhën shqipe jo vetëm për fëmijët e

            shkollës, por edhe për të rriturit. Në këto shkolla private,

            përdoreshin abetare të dërguara nga shoqëria e Stambollit. Përveç

            gjuhës shqipe, mësohej edhe historia e Shqipërisë, si dhe feja,

            nëpërmjet librave fetare të përkthyera nga vetë mësuesit. Në vitet e

            para të shekullit XX, në Labovë kishte filluar të ndihej flladi i

            lirisë dhe mbizotëronte një situatë entuziazmi patriotik, që është

            pasqyruar me hollësi dhe vërtetësi nga Vangjel Meksi dhe Lefter Dilo

            në librat dhe artikujt e tyre të shumtë. Në vijim do të paraqesim

            kronologjikisht vetëm disa dokumente të zbuluara kohët e fundit nga

            laboviti Thoma S. Meksi, pas një punë intensive dhe këmbëngulëse disavjeçare

            në sallat e bibliotekave. Nisma për hapjen e shkollës shqipe

            në Labovë është marrë gjatë një mbledhjeje të veçantë që u zhvillua në

            Labovë më 1 shtator 1908 (gazeta “Tomorri”, 17 prill 1940), disa

            ditë para hapjes së shkollës “Iliria” në Gjirokastër (shtator 1908).

            Në këtë mbledhje, që u kryesua nga Nane Panajot Meksi, u vendos

            gjithashtu që shkolla të çelet, pavarësisht nga persekutimet që mund

            të pësonin aktivistët (gazeta “Besa”, 1933) Dhe pikërisht ashtu

            sikurse e kishin parashikuar labovitët, Mitropolia e Gjirokastrës,

            konsullata greke dhe mytesarifi nxitën elementë grekomëdhenj në

            fshat, të cilët provokonin shqiptarët, duke arritur deri në përleshje

            të dhunshme. Në mbrojtje të shkollës u dalluan te rinjtë labovitë

            Kiço Ciko dhe Gaqe Mali.

                         Po në gazetën “Liria” të prillit 1910, në një artikull me titull

            “Shkolla shqipe në Labovë dhe intrigat e konsullatës greke”, bëhet e

            ditur se labovitët kishin kapur një letër të konsullit grek drejtuar

            grekomanëve në fshat, të cilëve u përmendte 60 lirat që kishin marrë

            gjatë viteve 1909-1910 si shpërblim të përpjekjeve të tyre për të

            penguar hapjen e shkollës.

                         Shkolla shqipe u hap më 10.04.1910, në godinën e shkollës së

            famshme të Labovës. Atë mëngjes labovitët shoqëruan, me duar të

            lidhura në konsullatën greke të Gjirokastrës, dy mësuesit grekë që

            ajo konsullatë kishte dërguar në Labovë (gazeta “Tomorri”, 22.04.

            1940). Nuk kaluan shumë ditë dhe, ashtu sikurse pritej, egërsia

            greko-turke ra edhe njëherë mbi Labovën dhe labovitët. Ndërsa

            dhespoti gjatë një ceremonie të zezë si ato të inkuizicionit

            mesjetar, me qirinj të shumtë të ndezur, ku ishin lidhur edhe

            kordele të zeza, mallkoi labovitët dhe shpalli shkishërimin e atyre

            që kishin dërguar fëmijët në shkollën shqipe, valiu i Janinës mbylli

            shkollën dhe arrestoi disa nga aktivistët kryesorë (Illi Noçka dhe

            Qirjako Rexhi).

                        Gazeta “Iliria” e prillit 1910, lajmëronte se “Labovitët zhvendosën

            shkollën në një shtëpi të veçantë ku po vazhdojnë mësimet në gjuhën

            amtare”, kurse “Gazeta Shqiptare” shton se labovitët denoncuan

            dhespotin tek Patriarku Ikumenik: “Dhespoti punon jo si i urdhëruar

            nga feja, por sipas interesave të Greqisë, kurse ne nuk bëjmë mëkat

            tek mësojmë gjuhën tonë, mbasi ungjilli jo vetëm nuk e ndalon, por e

            urdhëron”.

                         Hapja e shkollës shqipe në Labovë dhe përdorimi i shqipes gjatë

            shërbesave fetare, pati jehonë të madhe brenda dhe jashtë Shqipërisë.

            Ishin të shumtë labovitët që dërgonin shuma të konsiderueshme të

            hollash për mbajtjen e shkollës, ndërkohë vinin mesazhe urimi nga

            liderë të patriotizmit shqiptar, si Luigj Gurakuqi, Avni Rustemi,

            Çajupi, Mihal Grameno, Jani Vruho etj.

            LABOVË 1921, KURSI I PËRSOSMËRISË

                         Me vendim të qeverisë shqiptare, verën e vitit 1921, u hap në Labovë

            “Kursi i përsosmërisë”. Ky kurs, që zgjati 3 muaj, kishte për qëllim

            formimin profesional të 150 mësuesve të rrethit të Gjirokastrës.

            Qeveria shqiptare e atëhershme, me këtë zgjedhje, ka dashur të tregojë

            respektin dhe mirënjohjen për përpjekjet disashekullore të

            labovitëve për t’u shkolluar në gjuhën amtare. Me këtë rast, nderohej

            edhe aktiviteti patriotik i mësuesit Nane Panajot Meksi i cili, pasi

            hapi shkollën shqipe në Labovë (1910), hapi një tjetër shkollë

            shqipe në Tepelenë. Në ato vite, ai ishte angazhuar në një detyrë

            tjetër patriotike, propagandimin e futjes së gjuhës shqipe në të

            gjitha kishat ortodokse. Ende kujtohen vargjet e Nane Panajot

            Meksit: “... edhe ungjilli në gjuhën e vet, / do të këndohet fletë më

            fletë.”

                 ***

            Pas botimit në shqip të librit “Albanesische Studien” (1854) të

            albanologut dhe mikut të madh të shqiptarëve J. G. von Hahn dhe disa

            artikujve që e shoqëruan atë, u shtua numri i atyre që mësuan se

            argumentimi themeltar i lashtësisë së shqiptarëve në trojet e tyre,

            me fjalë të tjera i autoktonisë së tyre, është nxjerrë nga studimi

            krahasimor i zakoneve të shqiptarëve të shekullit të XIX me zakonet

            e grekëve dhe romakëve të lashtësisë.

                        Modeli për argumentimin e autoktonisë së shqiptarëve buron

            drejtpërdrejt nga studimi i zakoneve të Rrëzës, “fshatrat në krahun

            e djathtë të lumit Drino, para bashkimit të tij me Vjosën”, të cilat

            janë zgjedhur ngaqë i përkasin një zone të pastër nga pikëpamja

            etnografike, larg ndikimeve sllave, vllahe, greke dhe, aq më tepër

            osmane. Labovitët, duke qenë krenarë për origjinën e tyre të lashtë

            dhe të pastër, kanë qenë krenarë edhe për gjuhën amtare, të cilën

            janë munduar ta lëvrojnë dhe ta ruajnë të pastër dhe me xhelozi në

            shekuj. Nuk është pra rastësi që laboviti Vangjel Meksi (1770-1823)

            edhe pse doktor nga profesioni, është autor i një gramatike shqipe

            dhe i një alfabeti shqip me shkronja greke, por edhe me 9 shkronja

            latine, si dhe përkthyesi i parë në shqip i Ungjillit (1821). Nuk

            është aspak rastësi që laboviti tjetër Apostol Meksi (1825-1879),

            edhe ky doktor nga profesioni, pasi i mësoi Hahnit shqip së bashku

            me Konstandin Kristoforidhin, shkroi për shkencëtarin gjerman

            kapitullin e tretë me titull “Zakonet familjare në Rrëzë” në librin

            e tij të famshëm, sikurse e pohon edhe vetë Hahn-i.

                        Tashmë bëhet lehtësisht e kuptueshme pse vetëm në shkollën e Labovës

            mësohej shqip, kur në Jugun e vendit ishin edhe 163 shkolla të tjera në

            gjuhën greke, ose pse labovitët pranuan të shkishërohen në masë dhe

            të burgosen për gjuhën e tyre në shkolla dhe në kishë. Nuk është

            rastësi që, fill pas pavarësisë së vendit, më 1912, shpërtheu një

            plejadë e tërë mësuesish labovitë, që shkëlqyen kudo ku ishin

            emëruar. Me këtë rast do të përmendim se edhe kryetari i Shoqatës së

            parë të Mësuesve të Shqipërisë, ishte laboviti Kiço Konomi.

            ***

                         Shkolla e Labovës është një ndërtesë e madhe me 3 kate, bibliotekë,

            2 klasë gjimnaz etj. Kjo shkollë për labovitët dhe për gjithë

            shqiptarët, është simboli i përpjekjeve shekullore të popullit tonë

            për gjuhën amtare. Por kjo ndërtesë simbol, ka 15 vjet që është

            shitur! Pronari i tanishëm i godinës së shkollës, mbasi e bleu, i ka

            vënë drynin dhe nuk është dukur më në fshat. Sigurisht, ai dhe ata që i

            kanë dhënë paratë për të blerë shkollën, presin që shkolla të

            shembet. Për çudi të të gjithëve, shkolla nuk po rrënohet edhe pse

            askush nuk kujdeset për të! Kjo shkollë, me një rrezatim të gjerë në

            qarkun e Gjirokastrës, po edhe më tej, rron në kujtesën historike të

            popullit tonë si përmendore e ndritur e vullnetit të tij të

            palëkundur për të ruajtur identitetin dhe dinjitetin kombëtar,

            gjuhën shqipe dhe kulturën shqiptare. Por ajo duhet të qëndrojë më

            këmbë edhe si një dëshmi historike e gjallë, ku të evokohen

            përpjekjet dhe flijimet e atyre që e ngritën dhe e mbrojtën në ato

            kohë të vështira. Ajo duhet të qëndrojë më këmbë edhe si një mesazh

            drejtuar brezave: “Nderoni veprën dhe sakrificat e larta të të

            parëve tuaj! Duajeni gjuhën shqipe, kulturën kombëtare shqiptare dhe

            krenohuni për këto siç krenoheshin ata! Frymëzohuni nga përkushtimi

            i tyre atdhetar!”

                        Për këtë qëllim, ndërtesa e kësaj shkolle, ndonëse pronë private,

            duhet t’i shtohet listës së monumenteve historike e të kulturës, që

            gëzojnë mbrojtje e përkujdesje të veçantë nga shteti. Duke i bërë të

            njohur opinionit këto të dhëna të shkurtra për historinë e arsimit

            në Labovën e Madhe dhe për rolin e rëndësishëm të shkollës së

            Labovës në historinë e arsimit kombëtar, bëjmë thirrje që ndërtesa e

            shkollës së Labovës të mos lihet në mëshirën e fatit ose të

            pronarit, po të merret nën kujdesin e shtetit.

Në ditët e nxehta të këtij korriku, unë, së bashku me arkeologët e rinj, Skënder Bushi dhe Suela Xhyheri dhe në shoqërinë e Miltiadh Muçit dhe Thoma Vojnikut, muarëm rrugën nga Tirana për në fshatin Lekël. Megjithëse, ishin orët e para të mëngjesit, vapa digjte, por rruga kaloi shpejt, falë bisedës së mbajtur ndezur nga këta lekliotë për historinë dhe figurat e shquara të fshatit të tyre. Miltiadhi dhe Thomai, megjithëse të lindur dhe të rritur larg fshatit të tyre, si dhe shumë lekliotë të tjerë, mendonin dhe jetonin me të shkuarën, të tashmen dhe të ardhmen më të mirë të fshatit të tyre.

Shekuj më parë, lekliotë të arsimuar, pas shërbimeve të bëra larg fshatit të tyre në shërbim të Perandorisë Otomane apo edhe Ali Pashë Tepelenës, ktheheshin dhe dikush ndërtonte një ujësjellës, dikush një urë apo një çezëm dhe së fundi preheshin në varrezat pranë kishave të fshatit.

Edhe ata që emigruan në Amerikën e largët, megjithëse nuk mundën të ktheheshin në fshatin e tyre, punuan dhe luftuan për shqiptarizëm, dhe midis tyre shquhet At Margarit Kondili, themelues i kishës autoqefale në Filadelfia.

Luftimet e ashpra midis ushtrisë grekë dhe asaj italiane, gjatë Luftës së Dytë Botërore, shënuan dhe kohën e emigrimit të madh për fshatin e Leklit. Shumica e familjeve, nën presionin e ushtrisë italiane, muarën ç’mundën dhe u nisën drejt Vlorës, Fierit, Durrësit dhe Tiranës, për t’u bërë më pas qytetarë të tyre.

Megjithëse larg, lekliotët kurrë nuk e harruan fshatin dhe tani të gjithë së toku po përpiqen jo vetëm të lartësojnë historinë me ato që shkruajnë, por dhe të komunikojnë me të gjitha mënyrat dhe mundësitë për të rindrequr fshatin dhe për ta bërë atë ashtu siç ishte dikur në shekujt XVII-XVIII dhe pse jo për të lartësuar edhe qytetin e lashtë me gërmime dhe restaurime.

Gazeta “Odrija”

Miltiadhi, me merakun e tij të admirueshëm, nuk harroi të shpërndate gjatë rrugës, në fshatra dhe qytete numrin e fundit të gazetës “Odrija”, botim i Shoqatës së krahinës së Rrëzës së Gjirokastrës e Tepelenës.

Gazeta del me 8 faqe,me dy faqe me ngjyra, e përgatitur dhe botuar me kontribute vullnetare të banorëve të krahinës për të shkuarën dhe të ardhmen e fshatrave të saj.

Në qendër të fshatit, nën hijen e rrapit të motçëm, takojmë gati të gjithë burrat, përveç Alqit që ishte lart, në majën e Golikut, me tufën e tij të dhenëve. Të gjithë të gatshëm, me në krye Thanasin, kryeplakun, për të na shoqëruar drejt rrënojave të lashta, Kalasë, shtëpive të braktisura, kishave të shumta dhe ujësjellsave të fshatit.

Me ne u bashkua edhe gjirokastriti Ilir Lluri, njohës i mire i kulturës dhe trashgimisë së zones, punonjës i Parkut të Antigonesë dhe gazetar i apasionuar, i ftuar dhe ai ashtu si dhe ne për të ndihmuar sadopak lekliotët në qëllimin e tyre fisnik.

Lekli, me pozicionin e tij natyral, zotëron një horizont të gjerë pamjeje në territorin e dy ngushticave: ngushticën ku përfundon lugina e Drinos (ngushtica e Hundëkuqit) dhe ngushticën e Vjosës; të cilat zgjerohen të dyja sapo kapërcejnë Leklin.

Pozicioni i përshtatshëm strategjik dhe burimet e mjaftueshme ekonomike bënë të mundur ndërtimin e një qyteti të fortifikuar në mesin e shek. IV. Rrënojat e qytetit antik patën tërhequr vëmendjen e udhëtarëve dhe studjuesve të huaj që në shekullin e XIX dhe midis tyre: Liku, Pukëvil dhe Isambert kanë lënë disa shënime të shkurtëra. Në shekullin XX, në prag të Luftës së Parë dhe mbas saj ,atë e vizitojnë një numër i madh udhëtarësh: studjues dhe punonjës të shërbimeve të fshehta, si Lampros, Evangjelidhi, Klark, Hamondi dhe Ugolini. N.G.L. Hammond, arkeolog i shquar dhe njëkohësisht punonjës i shërbimit të fshehtë anglez, njohës shumë i mire i Greqisë dhe Shqipërisë së Jugut, jo vetëm që ka bërë datimin e sistemit të fortifikimit të qytetit në veprën e tij mbi Epirin, por dhe një analizë të plotë për identifikimin e këtij qyteti me Antigonenë që përmendin autorët antikë. Menjëherë pas krijimit të Muzeut Arkeologjik në vitin 1948, arkeologu i shquar Hasan Ceka ka vizituar me qëllim studimi kalanë e Leklit. Më pas, me të janë bashkuar dhe arkeologët Skënder Anamali dhe Selim Islami, të cilët kanë përshkruar sistemin e fortifikimit dhe kanë bërë përpjekje për identifikimin e saj.

Në vitin 1963 në kuadrin e studimit të hartës arkeologjike të luginës së Drinosit, kalaja e Leklit u vizitua nga arkeologu Dhimosten Budina dhe, më pas, në fillim të viteve ’70, ajo vizitohet edhe nga brezi më i ri i studjuesëve. Midis tyre nuk mund të lemë pa përmendur drejtorin e Muzeut të Tepelenës, V. Bangën, që ka një kontribut të madh në gjurmimin, ruajtjen dhe studimin e monumenteve të Tepelenës.

Me fillimin e gërmimeve në rrënojat e Kalasë së Jermës, pranë fshatit Saraqinishtë, dhe identifikimit të saj nga Dh. Budina me Antigonenë antike, mbështetur në 14 teserat prej bronzi, që mbajnë emrin Antigoneun, kalaja e Leklit dalëngadalë u la në harresë. Pra shtysa, identifikimi i Antigonesë, nuk I stimulonte më studiuesit për kërkime të mëtejshme, kurse për Institutin e Monumenteve muret me blloqe nuk sillnin probleme.

Një shtysë e re ka filluar të funksionojë vitet e fundit, dhe ajo vjen nga kumuniteti lokal (kjo shumë rrallë nënkupton pushtetin lokal), ku grupe të interesuar për zhvillimin dhe begatimin e qyteteve dhe fshatrave të tyre janë bërë nismëtarë.

I tillë është dhe komuniteti i fshatit Lekël, që po vepron dhe koordinon me të gjithë ata individë dhe institucione që lidhen sadopak me interesat e këtij fshati. Midis tyre jemi dhe ne që, duke parë përkushtimin e këtij komuniteti një ditë të nxehtë korriku dhe fund jave, muarrëm rrugën drejt fshatit Lekël, për të ndihmuar në mënyrë modeste për të kaluarën e tij të varrosur nën rrënoja.

Ndodhet në lindje të fshatit Lekël, mbi kodrën e Shën Mëhillit, në një lartësi 500 metra mbi nivelin e detit. Sipërfaqja e kodrës është shumë shkëmbore, ka një pendencë të theksuar prej lindjes në perëndim. Kjo thyerje vjen duke u ulur në formë tarracash deri poshtë, në këmbët e së cilës kalon lumi Drino. Mbi sipërfaqen e kësaj kodre, duken mbeturina muresh antikë, por është vështirë të ndjekësh të gjithë perimetrin e murit rrethues. Në gjithë sistemin e fortifikimit, të ruajtura deri në ditët tona dallohen dy teknika ndërtimi: mure poligonale dhe paralelpipedi me trashësi 3,20 m. Muri ndjek linja të drejta,  ndërtuar ndërmjet shkëmbinjve, apo të mbështetur mbi platformat shkëmbore të rrafshuara për këtë qëllim. Skajet e murit lidhen mirë në shkëmbin natyral, të cilat, herë shkëmbi, herë blloku, futen si pykë te njëri - tjetri.

Dh. Budina ka mundur të vërejë nga ana veriore në drejtim të fshatit edhe hyrjen e kalasë dhe gjurmët e një rruge antike, e cila vazhdon deri në vendin e quajtur Nerinon. Ajo ka qenë pjesërisht e shtruar me gurë në formë kalldrëmi dhe afër hyrjes arkeologu ka parë gjurmë shkallësh të punuara në shkëmbin natyral.

Në sipërfaqen e kodrës, gjetjet janë të pakta, shpesh takohen fragmente enësh të përdorimit të përditshëm, pjesë pitosash (qypa) dhe tjegulla. Materiali arkeologjik, megjithëse i pakët, i përket periudhës helenistike dhe asaj romake. Në taracën e sipërme, Dh. Budina ka gjetur dhe një copë mozaiku shumëngjyrësh me figura gjeometrike, që i takon shek. III-IV m. Krishtit. Në jug perëndim të kishës së Shën Thanasit, Hamondi thotë se i kanë thenë që kishte një varr në formë tholosi, i cili ka qenë pjesërisht i zbuluar, por në vitet 30 kur ai ka qenë për vizitë, nuk ka qenë më i dukshëm.

Më parë, E. Isambert bën fjalë edhe për disa varre antike që ai ka parë në vendin e quajtur Nerinon dhe për gjetjen e disa monedhave të periudhës bizantine dhe veneciane.

Dh. Budina,në studimin e tij, mbështet datimin që i ka bërë Hamondi sistemit fortifikues të këtij qyteti, që duhet të jetë ngritur në fillimin e shek. III p. Kr.

Në përgjithësi, në atë kohë këto datime janë mbështetur në ngjarjet historike, por tani duke marrë parasysh teknikën dhe materialin arkeologjik, ato shkojnë përgjithësisht në mesin e shek. IV p. Kr.

Të dhenat e përftuara vetëm nga vëzhgimet sipërfaqësore, janë të pamjaftueshme, prandaj gërmimet dhe konsolidimet që do të ndërrmerren në të ardhmen nga Instituti i Arkeologjisë, Instituti i Monumenteve të Kulturës dhe Drejtoria Rajonale e Monumenteve të Kulturës në Gjirokastrës, do të mundësojnë për të përcaktuar jo vetëm fillimet dhe fundin e kalasë por dhe identifikimin e saj përfundimtar.

Në vitin 1950, ai shkruan se gërmadhat e mureve antikë që mbronin qytetin e dikurshëm epirot, rrethojnë një pjesë të një kurrizi mali që ngrihet në juglindje të fshatit të sotshëm, kurriz ky që shkëputet nga mali i Golikut dhe bie në taraca shumë pak të sheshta deri në lumin Drino. Nga ana e fshatit, kurrizi kufizohet nga një shkrep, që formon një mur natyral të pakalueshëm dhe për këtë arsye, si zakonisht në ndërtimet e qyteteve ilire dhe epirote, që preferojnë gjithnjë pozita të tilla, kjo anë nuk është forcuar fare me mur. Muret janë të ndërtuar me gur gëlqeror të nxjerrë në vend dhe të punuar mirë. Gurët e përdorur kanë një madhësi që shkon deri 1,30 x 0,50 x 0,30 m. Në ndërtim, janë përdorur të dyja teknikat: ajo poligonale, sidomos kur ishte e nevojshme për të mbyllur me mur një hapësirë midis dy shkëmbinjve, ndërsa përdorimi i gurëve katërkëndësh e paralelpiped është përdorur në të gjithë pjesën tjetër të murit.

Një caktim date për vjetërsinë e qytetit është mjaft i vështirë, për arsye se qeramika e importuar, që do të jepte një mundësi të tillë, mungon pothuajse fare.      Qeramika pa ngjyra, me karakter lokal, përkundrazi është mjaft e përhapur por kjo nuk mund të vlerësohet, sot për sot, për caktim date. Një fragment ene i vogël, i lyer me vernik të zi, në sipërfaqen e brendshme, është i vetmi objekt që mund të vlerësohej nga kjo pikëpamje duke na lejuar që ta përcaktojmë themelimin e qytetit aty nga shek. II p. Kr. Rrënimi i qytetit duhet të përkasë patjetër vitit 168 p. Kr., sepse ishin pikërisht fiset epirote të këtij rrethi që të bashkuara me maqedonasit, iu rezistuan romakëve, duke i detyruan të tërhiqen dy herë me radhë. Gojëdhënat popullore tregojnë se qyteti i Leklit është themeluar njëkohësisht me qytetin e Shtëpëzës; mjeshtërit ja kalonin veglat e punës njëri-tjetrit sa herë që kishin një nevojë të tillë, ky këmbim veglash pune, ndërmjet mjeshtërve që po ndërtonin të dy qytetet, ishte teorikisht i mundur, pasi të dy vendet janë përballë njëri-tjetrit, në të dy anët e lumit Drino.

H. Ceka më vonë i rekthehet edhe njëhere problemit të kalasë së Leklit dhe deri në fund ai mbron tezën se ajo identifikohet me qytetin e Antigonesë.

Megjithëse vizitën e kryen në vitin 1930, në veprën e tij të botuar në vitin 1967 ai shkruan: Shtëpitë e fshatit janë të shpërndara midis pemëve frutore, veçanërisht manat, dhe, me sa mbaj mend unë, shtëpitë nuk ishin më shumë se 50.

Midis të tjerave, ai shkruan se, që Antigonea ndodhet në Lekël, mbështetet në dy pika: ishte themeluar për të mbrojtur hyrjen nëpërmjet luginës së Drinit në Epir dhe jo hyrjen përmes luginës së Vjosës për në Dangëlli dhe kështu drejt Maqedonisë dhe, për këtë arsye, themeluesi i tij ishte Pirro Molosi dhe jo Antigoni i Maqedonisë. Së dyti “ngushtica nga Antigonea” nuk është e njëjtë si “ngushtica nga Vjosa”. Kjo bëhet e qartë nga veprimet e Filipit V në 198 p. Kr. Ushtria romake e kishte bazën e saj në Apoloni, ndërsa flota në Korkyrë. Filipi, kishte për detyrë të parandalonte kalimin e ushtrisë romake përmes Epirit dhe, për këtë, dërgoi trupat e tij me armatim të lehtë nëpër Kaoni nëpërmjet Epirit për të bllokuar kalimin, e cila është në Antigone.

Pirrua e themeloi Antigonenë në 290 p. Kr. si një kështjellë ushtarake dhe identifikimi i Antigonesë me sitin e Lekëlit është identifikimi më i saktë që mund të bëhet.  Edhe stili i ndërtimit të mureve është i njëjtë me atë të 290 - ës.

Përveç kishës së Shën Mëhillit, për të cilën shkruajnë dhe H. Ceka, Hamondi dhe Budina, rrënojat e të cilës ndodhen në kala, në fshat gjenden rrënojat edhe të tetë kishave të tjera.

Kisha e shën Mëhillit

Ajo është një faltore e vogël me formë afërsisht katrore, e ndërtuar me gurët katërkëndësh të mureve të kalasë, të palidhur midis tyre as me baltë as me gëlqere, por në të thatë. Faltorja, çatia e së cilës ishte shembur në kohën e luftës italo - greke të vitit 1941, ka pasur në kohën kur është vizituar nga H. Ceka një absidë gjysmërrethore, e cila tani nuk ruhet më dhe asnjë shenjë tjetër nuk mund të ndihmojë për datimin e saj.

Kishat ruhen në përgjithësi mirë, në disa prej tyre muret ruhen të plotë, kurse në të tjera kanë filluar të rrënohen. Nga një vëzhgim i shpejtë, pamë se në pjesën më të madhe kishat i takojnë periudhës pasbizantine, por kjo nuk e përjashton edhe mundësinë e të qenit të ndonjërës më e hershme.

Kishat e Leklit, duke i pare në kompleksitetin e tyre si numri, tipet, mobilimi, teknika e ndërtimit, mbulimi, piktura murale, varreza, përbëjnë një rast të shkëputur në fshatin e periudhës otomane dhe sot marrin vlera jo vetëm studimore, por dhe vlera turistike.

Në fshatin e Leklit ruheshin në gjendje të mirë ujësjellsat, depot e shpërndarjes dhe pjesërisht çezmat. Ujësjellësit ishin të ndërtuar me tubacion qeramike të mbrojtur ose jo, me mure të kurorëzuar me qemer guri. Këta ujësjellës e merrnin ujin nga burime të ndryshme pranë Kalasë dhe furnizonin çezma të veçanta në lagje të ndryshme ose kalonin duke furnizuar njëri pas tjetrit dy nga depot kryesore në qendër të fshatit.

Në gjendje të mirë ruhej dhe një hauz uji, që kishte shërbyer për vaditje dhe një urë me një hapësirë drite.

Rrënojat e fshatit të vjetër, Gurra e Madhe e fshatit, Shpella e Leklit (monument natyre), Rrepet e Ujit të Ftotë, kënga për të cilin i riu Oltion mendon të krijojë një grup polifonik, pemët dhe manat e kuq, inxhinieri Lluk Llukani apo topografi Jani Poga.

Të vjetrit Thanas Vaja dhe vëllai Lluk Vaja, varret e të cilëve fshati kërkon t’i rindërtojë, Mitro Byku, sekretar i tre Vilajeteve, që me paratë e tij ndërtoi ujësjellës dhe çezma për fshatin, apo rilindasi Anastas Byku.

Por ka akoma për ata që banojnë dhe jetojnë në fshat, si Vangjeli, Nakua, Foni, Kolua, Amalia dhe të tjerë që përpiqen të presin e të përcjellin ata që vijnë dhe përpiqen për të lulëzuar fshatin.

Ka dhe akoma për të treguar se si fshati asnjëherë nuk ka lejuar që bagëtia të qëndrojë pranë shtëpive të fshatit.

Ka dhe shumë e shumë për të treguar dhe shkruar.

Lekël, 27 Korrik 2008

RRËNJËT DHE DEGËT

- Lekli, qyteza ilire e prejardhjes së fisit Goda.

            Neë shhkrimin për mjekun “e harruar, atdhetarin Theodhos Llukani të disa muajve më parë, kam shkruar se profesioni që zgjodhi ai nuk ishte vetëm një dëshirë, por vazhdimësi e traditës lekëliote për t’u bërë mjekë të dëgjuar e të vlerësuar edhe nga të huajt, sikurse ishte  Lluk Vaja. Ai u bë mjek personal i Ali Pashë Tepelenës, pasi kishte studiuar për 12 vjet në fakultetin e mjekësisë të Parisit, Laipcigut e Vienës. Pas tij, do të kishim Aleksandrin, djalin e të madhit Thanas Vaja, i cili studioi në Pizza të Italisë, me përkujdesjen e kryetarit të Greqisë së pavarur, Jani Kapodistria.

            Në ditët tona, dy mjekë të tjerë lekëliotë shquhen mes kolegëve. Njëri është Anastas Suli, i cili, me thjeshtësinë, qetësinë dhe humorin e vazhdueshëm që e kanë shoqëruar që nga fëmijëria, diagnostikon dhe lehtëson në maksimum sëmundjet psikike të fëmijëve fatkeqë. Ndërsa tjetri është Artan Goda, mjeshtri i ndërhyrjes, diagnostikimit dhe ripërtëritjes ssë zemrës pa ndërhyrjen kirurgjikale.

            Këtë radhë, do të shkruaj për Artanin, i cili, sikurse babai, Piro Goda, shumë pak njihet në krahinën e Rrëzës dhe midis lekëliotëve, sepse familja e stërgjyshit të larguar nga fshati në fundin e shekullit të 19-të, u vendos në Korçë. Ishte babai im, Mihali, që shumë të larguar dhe “të harruar” nga lekëliotët, disa edhe nga familjarët, i kërkonte e i gjente brenda e jahstë vendit, deri në brigjet e Atlantikut, madje i bombardonte me letra në se nuk i përgjigjeshin.

            Profesor Artan Goda është shef i Shërbimit të Parë të Kardiologjisë, i Laboratorit të Kateterizimit të Zemrës dhe Kardiologjisë Intervenuese, pedagog efektiv në fakultetin e Mjekësisë për kardiokirurgjinë, i specializuar dy vjet në universitetin e Frankfurtit dhe, me afate të shkurtra, edhe në Paris, Lozanë, Stamboll, Pragë, Padova, Kaliforni e gjetkë. Anëtar i disa shoqatave të mjekësisë brenda e jashtë vendit, autor i 110 publikimeve e referimeve në shtyp dhe në konferenca ndërkombëtare.

            Artani ka mbushur tani 30 vjet në fushën e mjekësisë, gjë që në fëmijëri nuk e kishte menduar, sepse pasioni i tij i atëhershëm ishte kimia. Kthesën e nisi kur nj nga miqtë e tij më të afërt u operua dhe aty pa se sa interesant ishte profesioni i mjekut. Në momentin e duhur, ëndrra e tij  e re u bë realitet. Këtë jua dedikon edhe prindërve, që ishin një modele të përkryera intelektualësh, të lidhur ngushtësisht me punën dhe me problemet e familjes, sidomos të edukimit dhe shkollimit të fëmijëve, Artanit dhe Junës. Është kjo arsyeja që për Artanin dhe bashkëshorten e tij, Tamarën, gjithashtu mjeke kardiologe, familja mbetet thesari më i çmuar.

- Prindërit nuk jetojnë më, ndërsa fëmijët i kam shumë të mirë, - të thotë Artani thjeshtësisht në se do të hysh në bisedë me të. Të dy, janë të dashur e të sjellshëm me këdo, vajza studion për mjekësi, ndërsa djali i ka hyrë fushës së ekonomisë.

            Edhe pse fëmijët e Artanit, sikurse i ati dhe gjyshi, nuk kanë shkelur akoma në Lekël, sa hera që kalojnë familjarisht në Ujin e Ftohtë të Tepelenës, për të shkuar në Gjirokastër apo  Sarandë, sytë i ngulin gjatë atje, në rrëzë të malit, deri sa pamja iu humbet nga sytë dhe presin të ngjiten nj ditë në Çikur, për të parë fshatin dhe truallin e shtëpisë së paraardhësve të Godajve, që ndodhet shumë pranë sheshit. Kjo ditë, sikurse kam biseduar me Tamarën, do të jetë shumë e afërt. Ajo ka dëshirë t’i bëjë të shoqit një surprizë, duke shkelur vendin e të parëve të tij, ashtu sikurndër bëri edhe ai, duke shkelur Fushëbardhën e prindërve të saj.

            Si shumë intelektualë të tjerë lekëliotë, Artani mirëpriti dhe ndihmoi në ndryshimet demokratike të viteve ’90. Por asnjëherë nuk ka dashur të jetë pjesëmarrës drejtpërdrejt në politikë. Sikurse është shprehur edhe publikisht, politika është nj profesion tjetër, që nuk bën pjesë në dëshirat dhe pasionet e tij. Respektoj të gjithë politikanët, midis të cilëve kam shumë miq, sqaron ai me delikatesë. Në fakt, nga kardiologjia kanë dalë mjaft politikanë nga të gjitha krahët, disa janë sot mjaft të suksesshëm, por politika është një profesion që nuk më bashkon me atë që ëndërrova dhe bëj çdo ditë, në shërbim të jetës së njerëzve.

            Qëndrimi larg politikanëve dhe politikës, për Artanin nuk do të thotë se nuk është asnjëherë i gatshëm të bëhet pjesë e saj. Kudo e kurdoherë, me miq dhe politikanë të ndryshëm, ai është shprehur i bindur e i vendosur për reformat e thella në fushën e mjekësisë, me qëllim që të rritet niveli bashkëkohor i shërbimit të saj dhe të përballohen sfidat e kohës, pa cenuar aspak humanizmin për cilëndo shtresë shoqërore.

- Politika ka mbajtur një qëndrim të gabuar me mjekësinë. Ajo është vonuar në reformat, sepse vendi ka pasur vërtet shumë probleme, por nj nga problemet më të rëndësishme të të gjithë shoqërisë mendoj se është shëndeti i njeriut, - argumenton Artani përparësinë e reformave në shëndetësi.

            Me këto mendime, të thëna shkurt, por hapur e sinqerisht, për reformat do ta mbyllja shkrimin për lekëliotin tonë, shkencëtarin e talentuar në fushën e mjekësisë, Profesor Artan Godën. Megjithëse larg, ai kurrë nuk e ka harruar prejardhjen nga Lekli, qyteza ilire që pret të ringjallet, së pari nga bijtë dhe bijat e vet e, më pas, edhe nga vizitorët vendas e të huaj.

                                                                                                       MILTJADH M. MUÇI

Tiranë, 06.07.2008  

                                                                                   Profesor FEDHON MEKSI